Het Duitse economische wonder
De opkomst van Duitsland om eeneconomische wereldmacht te worden – bekend als het “Duitse economische wonder” of Wirtschaftswunder – vond zijn oorsprong aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, toen een groot deel van het land in puin lag. Allied Forces hadden grote delen van hun infrastructuur aangevallen of gebombardeerd. De stad Dresden werd volledig verwoest. De bevolking van Keulen was gedaald van 750.000 naar 32.000.
Kortom, Duitsland was een verwoeste staat die een ongelooflijk sombere toekomst tegemoet ging. Maar tegen 1989, toen de Berlijnse muur viel en Duitsland weer herenigd werd, was het grootste deel van de wereld daar jaloers op. Duitsland had de op twee na grootste economie ter wereld en volgde alleen Japan en de Verenigde Staten in termen van bruto binnenlands product (bbp).
Het is begrijpelijk waarom velen de wedergeboorte van Duitsland als een economisch wonder zouden noemen. Maar hoe heeft Duitsland zoiets bereikt?
Belangrijkste leerpunten
- Het Duitse economische wonder verwijst naar de wedergeboorte van Duitsland als een wereldwijde economische macht na de verwoesting van de Tweede Wereldoorlog.
- De Duitse econoom Walter Eucken wordt gecrediteerd voor de ontwikkeling van de ‘sociale markteconomie’, een concept dat het vrijemarktkapitalisme promootte terwijl de overheid betrokken werd bij het creëren van sociaal beleid.
- Ludwig Erhard, federaal minister van Economische Zaken, werd bekend als de “vader van het Duitse economische wonder” nadat hij met succes de Duitse sociale markteconomie had bevorderd.
Duitsland na de oorlog
De cijfers vertellen het verhaal van een land in wanorde. De industriële productie daalde met een derde. De woningvoorraad van het land is met 20% verminderd. De voedselproductie was de helft van het niveau van voor het begin van de oorlog. Veel van de mannen van het land tussen de 18 en 35 jaar – de demografie die het zware werk kon doen om het land letterlijk weer op te bouwen – waren ofwel gedood of kreupel.
Tijdens de oorlog had Hitler voedselrantsoenen ingesteld, waardoor de burgerbevolking werd beperkt tot niet meer dan 2000 calorieën per dag. Na de oorlog, de geallieerden bleef dit voedsel rantsoenering beleid en beperkt de bevolking tussen de 1.000 tot 1.500 calorieën per dag.
Prijscontroles op andere goederen en diensten leidden tot tekorten en een enorme zwarte markt. De munteenheid van Duitsland, de Reichsmark, was volkomen waardeloos geworden, waardoor de bevolking haar toevlucht moest nemen tot ruilhandel voor goederen en diensten.
Het land werd bezet door vier naties en zou binnenkort in twee helften worden verdeeld. De oostelijke helft werd een socialistische staat, onderdeel van het IJzeren Gordijn dat sterk werd beïnvloed door het Sovjetbeleid. De westelijke helft werd een democratie. En in het midden gevangen was de voormalige hoofdstad van Berlijn, die in tweeën werd gedeeld, uiteindelijk gescheiden door wat bekend werd als de Berlijnse muur.
Walter Eucken
Misschien wel de belangrijkste persoon in de verbluffende wedergeboorte van Duitsland was Walter Eucken. Eucken, zoon van een Nobelprijswinnaar in de literatuur, studeerde economie aan de Universiteit van Bonn. Na een periode in de Eerste Wereldoorlog begon Eucken les te geven aan zijn alma mater. Hij stapte uiteindelijk over naar de Universiteit van Freiburg, die hij internationaal bekend zou maken.
De sociale vrije markt
Eucken kreeg volgers op de school, die een van de weinige plaatsen in Duitsland werd waar tegenstanders van Hitler hun mening konden geven. Maar wat nog belangrijker is, het is ook waar hij zijn economische theorieën begon te ontwikkelen, die bekend werden als de Freiburger School, het ordoliberalisme of de ‘sociale vrije markt’.8
De ideeën van Eucken waren stevig geworteld in het kamp van het vrijemarktkapitalisme, maar lieten ook een rol toe aan de overheid om ervoor te zorgen dat dit systeem voor zoveel mogelijk mensen werkte. Er zouden bijvoorbeeld strenge regels worden ingevoerd om devorming van kartels of monopolieste voorkomen. Bovendien zou een groot socialezekerheidsstelsel als vangnet dienen voor degenen die het moeilijk hadden.9
Hij was ook voorstander van het hebben van een sterke centrale bank die onafhankelijk was van de regering en die zich concentreerde op het gebruik van monetair beleid om de prijzen stabiel te houden, in veel opzichten een afspiegeling van dezelfde gedachten die Milton Friedman beroemd had gemaakt.10
De reactie op Eucken
Het type economisch systeem dat Eucken voorstelde, klinkt vandaag misschien volkomen normaal, maar werd destijds als behoorlijk radicaal gezien. Men moet rekening houden met de filosofie van Eucken in het tijdperk waarin hij deze bedacht.
De Grote Depressie – die de hele wereld in beslag nam – trof Duitsland bijzonder hard. Hyperinflatie ruïneerde in wezen de economie en leidde tot de opkomst van Hitler. Veel mensen voelden dat socialisme de economische theorie was die de wereld zou veroveren. Kort na de oorlog zou de westelijke helft van Duitsland, nu gecontroleerd door Amerikaanse en geallieerde troepen, een beslissing moeten nemen over de weg naar economische welvaart.
De vader van het economische wonder van Duitsland
Omdat West-Duitsland nog in de kinderschoenen stond, ontstond er een hevig debat over de richting van het fiscale beleid van de nieuwe staat. Velen, onder wie vakbondsleiders en leden van de Sociaal-Democratische Partij, wilden een systeem hebben dat nog steeds de overheidscontrole in stand hield. Maar een beschermeling van Eucken, een man met de naam Ludwig Erhard (die bekend werd als de “vader van het Duitse economische wonder”) begon bekendheid te krijgen bij de Amerikaanse troepen die nog steeds in de feitelijke controle over Duitsland waren.13
Erhard’s begin
Erhard, een veteraan uit de Eerste Wereldoorlog die naar de business school ging, was een grotendeels onder de radar aanwezige figuur die als onderzoeker werkte voor een organisatie die zich richtte op de economie van de restaurantindustrie.14 Maar in 1944, met de nazi-partij nog steeds onder controle van Duitsland, schreef Erhard gewaagd een essay over de financiële positie van Duitsland, waarin werd aangenomen dat de nazi’s de oorlog verloren.14
Zijn werk bereikte uiteindelijk de Amerikaanse inlichtingendiensten die hem al snel zochten. En toen Duitsland zich eenmaal overgaf, werd hij benoemd tot minister van Financiën van Beieren en werkte hij zich vervolgens de ladder op om directeur te worden van de economische raad van de nog steeds bezette westelijke helft van Duitsland.
De nieuwe Duitse munteenheid
Toen hij eenmaal politieke invloed had gekregen, begon Erhard een veelzijdige poging te formuleren om de economie van West-Duitsland weer tot leven te brengen. Ten eerste speelde hij een grote rol bij het formuleren van een nieuwe munteenheid die door de geallieerden werd uitgegeven om het waardeloze overblijfsel uit het verleden te vervangen. Dit plan zou de hoeveelheid valuta die beschikbaar is voor het publiek met maar liefst 93% verminderen, een beslissing die de weinige rijkdom van Duitse particulieren en bedrijven zou verminderen. Daarnaastwerden ookforse belastingverlagingen doorgevoerd om de uitgaven en investeringen te stimuleren.
De munt zou op 21 juni 1948 worden ingevoerd. In een uiterst controversiële beweging besloot Erhard ook om de prijscontroles op dezelfde dag op te heffen. Erhard werd bijna universeel bekritiseerd vanwege zijn beslissing. Erhard werd in het kantoor gebracht van de Amerikaanse generaal Lucius Clay, de bevelvoerend officier die toezicht hield op de bezette westelijke helft van Duitsland. Clay vertelde Erhard dat zijn adviseurs hem vertelden dat het drastische nieuwe beleid van de Duitser een vreselijke vergissing zou zijn. Het beroemde antwoord van Erhard was: ‘Luister niet naar hen, generaal. Mijn adviseurs vertellen me hetzelfde.’
Maar opmerkelijk genoeg bewees Erhard dat iedereen ongelijk had.
Het economische wonder bloeit
Bijna van de ene op de andere dag kwam West-Duitsland tot leven. Winkels werden onmiddellijk gevuld met goederen toen mensen zich realiseerden dat de nieuwe valuta waarde had. Ruilhandel stopte snel;de zwarte markt eindigde. Toen de commerciële markt begon en mensen opnieuw een stimulans kregen om te werken, keerde ook het beroemde gevoel van ijver van West-Duitsland terug.
In mei 1948 misten Duitsers ongeveer 9,5 uur werk per week, terwijl ze wanhopig op zoek waren naar voedsel en andere benodigdheden. Maar in oktober, slechts enkele weken nadat de nieuwe munteenheid was geïntroduceerd en de prijscontroles waren opgeheven, was dat aantal gedaald tot 4,2 uur per week. In juni was de industriële productie van het land ongeveer de helft van het niveau van 1936. Tegen het einde van het jaar was dat bijna 80%.
Het Marshall-plan
Wat ook bijdroeg aan de wedergeboorte van Duitsland was het Europese herstelprogramma, beter bekend als het Marshallplan. Deze wet, opgesteld door de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken George Marshall, zag de Verenigde Staten meer dan $ 15 miljard (ongeveer $ 173 miljard in prijzen van 2020) schenken aan Europese landen die getroffen waren door de Tweede Wereldoorlog, en een groot deel van dit geld ging naar Duitsland.
Het succes van het Marshallplan is echter besproken door economische historici. Sommigen schatten dat de steun uit het Marshallplan in deze periode voor minder dan 5% bijdroeg aan het nationaal inkomen van Duitsland.
De groei van West-Duitsland zette zich in de loop der jaren voort. In 1958 was de industriële productie vier keer zo hoog als slechts tien jaar eerder.
Het komt neer op
Gedurende deze periode zat Duitsland midden in de Koude Oorlog. West-Duitsland was een sterke bondgenoot van Amerika en was grotendeels kapitalistisch, zij het met een grote rol voor de regering om de vrije markt in bedwang te houden. Oost-Duitsland was nauw verbonden met de Sovjet-Unie en was communistisch. Zij aan zij boden deze twee naties een perfecte manier om de twee belangrijkste economische systemen in de wereld te vergelijken.
Verrassend genoeg was er niet veel te vergelijken. Terwijl West-Duitsland bloeide, bleef Oost-Duitsland achter. Vanwege een worstelende economie en een gebrek aan politieke vrijheden, protesteerden de inwoners van Oost-Duitsland al snel en probeerden, ondanks wetten die reizen beperkten, massaal het land te verlaten. Op 9 november 1989 stond het Oost-Duitse regime toe dat leden van zijn land voor het eerst in decennia rechtstreeks naar het westen konden reizen. Dit leidde tot de bijna onmiddellijke ineenstorting van Oost-Duitsland. En spoedig zouden de twee naties weer verenigd zijn.
Maar het zou lang duren voordat de twee partijen gelijk zouden zijn. Toen de hereniging begon, hadden de oostelijke delen van het land slechts 30% van het bruto binnenlands product per hoofd van de bevolking van de westelijke helft. Meer dan 30 jaar later heeft het oosten nog steeds slechts ongeveer 75% van het BBP van zijn tegenhangers. Maar in 1948 was dit alles niet eens denkbaar. En als Walter Eucken en Ludwig Erhard er niet waren geweest, was het Duitse economische wonder misschien nooit gebeurd.